Tropami historii...
Miasto leży nad rzekami Wissą i Księżanką, w zachodniej części powiatu grajewskiego w województwie podlaskim. Gmina Szczuczyn rozciąga się na terenie Niziny Północno-Podlaskiej w rejonie Wysoczyzny Kolneńskiej, tworząc część rolniczego obszaru „Zielonych Płuc Polski”. Przez miasto przebiega, ważny dla turystyki i gospodarki, szlak komunikacyjny Warszawa-Augustów.
Herb Szczuków
Na początku XV wieku w dolinie rzeki Wissa, osiedlił się ród Szczuków herbu Grabie, który przybył z północnego Mazowsza ze wsi Grabiów koło Nasielska. Inni osadnicy napływali z rejonów dzisiejszego Zakroczymia, Różana, Płocka czy Ciechanowa.
Przed rokiem 1426 książę mazowiecki Janusz I Starszy sprzedał ziemie po obu stronach rzeki Wissy Falisławowi i Marcinowi Szczukom. Na ziemiach Falisława powstała wieś Szczuki-Falisławy (Barany, a od 1956 roku ul. Sportowa). Na położonych w górę rzeki ziemiach jego brata Marcina, powstała wieś Szczuki-Marciny (dziś Skaje). Ród Szczuków wykupując dalsze ziemie, dawał początek innym wsiom, jak: Szczuki-Piotrowe (Jambrzyki) oraz Pawełki (dzielnica Szczuczyna) i Bęćkowo.
Stanisław Antoni Szczuka
Pieczęć Stanisława
Antoniego Szczuki
Stanisław Szczuka jako człowiek majętny, na pozyskanych terenach stworzył prywatne miasto. Powodem mogła być chęć pomnożenia dochodów, a jednocześnie zaspokojenie ambicji, gdyż w odległości 5 km na południe funkcjonowało królewskie miasto Wąsosz, a 15 km na wschód – prywatne miasto, Grajewo.
Pieczęć Stanisława
Jan III Sobieski
na Przywileju Lokacyjnym
Jan III Sobieski
Miastu przyznano herb, którym była ośmioramienna złota gwiazda wpisana w białe pole, a nadany mu przywilej lokacyjny podkreślał celowość jego rozbudowy na pograniczu polsko-pruskim i zezwalał na ufortyfikowanie miasta przez budowę kanałów, fos, grobli i wałów. Przywilej zachęcał również do osiedlania się kupców i różnych rzemieślników, gdyż zwalniał ich z podatków aż na 30 lat, a na zawsze uwalniał od ceł i myt na komorach, targach i jarmarkach. Lokacyjny przywilej Szczuczyna potwierdził także król August II oraz Stanisław August Poniatowski.
Herb Szczuczyna
Zespół Kościelno-Klasztorny
Stanisław Szczuka swój pałac z XVII wieku poddał przebudowie w latach 1705-1709, ale został on spalony podczas wojny północnej w 1712 roku, a fragmenty ruin odsłonięto dopiero w latach 1956-1957 i 1977-1979. Na początku XVIII wieku Szczuczyn, jako ośrodek tętniący życiem, słynął nie tylko na Mazowszu i Podlasiu. Na doroczne jarmarki zjeżdżali kupcy z odległych stron. Dumą miasta było Kolegium Pijarskie z 1706 roku (rząd pruski zamknął je w 1805 roku) dla 300 uczniów, głównie synów włościan oraz drobnej szlachty. Jego chlubą było bezpłatne pobieranie nauki przez 150 uczniów, których edukację Stanisław Szczuka finansował dochodami z okolicznych wsi. To Kolegium ukończyli ludzie zasłużeni dla polskiej nauki, jak: Bronisław Trentowski, Teodor Waga, Antoni Waga, Jakub Waga, Jakub Falkowski, Wawrzyniec Wysocki i inni. Rektorem kolegium, w latach 1732-1736, był Stanisław Karol Konarski, brat założyciela Collegium Nobilium w Warszawie.
Jakub Waga
W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku i traktatu w Tylży, Szczuczyn znalazł się w granicach utworzonego Księstwa Warszawskiego, w tzw. Departamencie Białostockim Prus Nowowschodnich. W tym czasie posiadał bogatą zabudową, rozwinięty handel i rzemiosło. Według stanu z 1800 roku, tworzyło go 10 ulic, na których postawiono 270 drewnianych domów (w tym 2 kościoły, 1 budynek urzędowy i 1 dworski) oraz 3 młyny wodne, 27 browarów, cegielnię, 13 szynków i 4 gorzelnie. W mieście było 15 kupców i 178 rzemieślników. W budynkach popijarskich mieścił się urząd podatkowy i celny.
Nowy podział administracyjny z 1807 roku wyodrębnił powiat biebrzański z siedzibą w Szczuczynie. Miasto w 1807 roku posiadało 2 186 mieszkańców, sąd pokoju z wydziałem spornym, podprefekturę i Komorę Główną Pograniczną. Na rozwój miasta wpływała bliskość Warszawy, położenie przy trakcie Królewiec-Białystok i sąsiedztwo Prus, więc w 1810 roku w mieście było już 13 ulic i dwa zabudowane rynki.
ks. Jakub Falkowski
W roku 1820 miasto liczyło 2 500 mieszkańców oraz 236 domów, w tym 16 murowanych. W mieście dobrze prosperowało 11 gorzelni i prywatnych browarów, 7 karczm, młyn, 4 jatki, farbiarnia i wytwórnia dywanów. Szczuczyn w skali roku miał 9 jarmarków, trwających łącznie 15 dni. Dlatego oprócz podstawowego rzemiosła, swoje zakłady mieli: złotnicy, tkacze, siodlarze, rymarze, grzebieniarze, studniarze, rękawicznicy i stelmachowie.
Zespół pocztowy z 1830 r.
Szczuczyn pozostał siedzibą powiatu biebrzańskiego do 1858 roku, a jego rozwój zahamował wielki pożar, który wybuchł 4 maja 1858 roku. Strawił on 186 domów, więc główne urzędy przeniesiono do sąsiednich miast.
W 1890 roku, na ogólną liczbę 213 budynków mieszkalnych, miasto posiadało aż 71 domów murowanych i pod tym względem znacznie wyprzedzało Grajewo, Radziłów i Rajgród. Podstawą dochodów dla rzemiosła i handlu stanowiła obsługa stacjonującego wojska – od 1878 do 1888 roku Dragonów, a od 1888 roku 4 pułku Kozaków Dońskich.
Muzeum pożarnictwa
Wykorzystując zamieszki rewolucyjne w Rosji, w 1905 roku mieszkańcy Szczuczyna wystąpili przeciwko zaborcy, ale represje po tych wydarzeniach spotkały wielu mieszczan, m.in. Konstantego Augustowskiego, Konstantego Czarneckiego, Leona Konarowskiego, Franciszka Lewkowskiego, Karola Zalca, Andrzeja Truszkowskiego, Jana Zyskowskiego i innych.
W 1910 roku 12 ulic oświetlono lampami naftowymi, powstały dwa zakłady litograficzne, drukarnia, rozpoczął pracę fotograf. Jeszcze przed I wojną światową powstały największe w rejonie zakłady przemysłowe. Były to: garbarnie Mejera, Bergstejna i Mordechaja Rozena oraz młyn z nowoczesnym kotłem parowym Konstantego Gromadzkiego. Szczuczyn podążał za postępem, więc nikt nie spodziewał się, że władze carskie postanowią zbudować dworzec kolejowy w Grajewie przy przeprowadzonej wcześniej linii kolejowej Brześć-Królewiec, co zwiastowało szybki rozwój i wzrost znaczenia tego miasta w regionie.
Słup graniczny
Choć w niepodległej Polsce powiat szczuczyński reaktywowano Ustawą z 14 sierpnia 1919 roku, to siedzibą władz nadal było Grajewo, choć stosowano nazwę „Powiat szczuczyński z siedzibą w Grajewie" aż do 1948 roku.
Szczuczyn, rynek 1915 r.
Przebrukowano ulice na przestrzeni 14 000 m kw. Ogrodzono ogród miejski, urządzono chodniki wokoło rynku, zasadzono drzewa przy ulicach, urządzono i ogrodzono targowicę, wykończono budowę elektrowni miejskiej, pobudowano dom dla Urzędu Celnego, nabyto dom murowany, piętrowy wraz placem pod szkoły powszechne, wykończono budynek szkolny wraz z zabudowaniami gospodarczymi i rozpoczęto budowę domu dla kierownika szkoły, pobudowano chłodnię przy rzeźni miejskiej, przebudowano remizę straży ogniowej, teatr miejski, zbudowano betonowy most dług. 6 m. Miasto posiada własną elektrownię produkującą 25 000 kW prądu świetlnego. W Szczuczynie istnieje Kółko Rolnicze, Spółdzielnia Mleczarska, Straż Pożarna Ochotnicza, Koło Strzelca, Stowarzyszenie Młodzieży, Komitet Opieki Społecznej oraz kilka innych organizacji społecznych i gospodarczych. Miasto nie posiada większych fabryk, funkcjonują 3 młyny parowe oraz 1 wiatrak, fabryka mydła, zakłady stolarskie i ślusarskie, 4 garbarnie i kilka drobnych zakładów przemysłowych. Burmistrzem jest p. Stefan Majewski…”
Szczuczyn dzień targowy 1920 r.
Działania podczas II wojny światowej i przechodzące fronty walk spowodowały dalsze straty. Już nocą z 6 na 7 września 1939 roku wojska niemieckie zajęły Szczuczyn. Spalono część drewnianych zabudowań i zniszczono urządzenia przemysłowe, a ratującą się ucieczką ludność ścigano i zabijano. Wojsko niemieckie wycofało się 21 września 1939 roku za granicę ustaloną z kolejnym agresorem, Związkiem Radzieckim. Powiat szczuczyński włączono do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Łuny pożarów znów zawisły nad miastem, kiedy 22 czerwca 1941 roku hitlerowcy dokonali agresji na ZSRR. Miesiąc później faszyści włączyli Szczuczyn do okręgu białostockiego „Bezirk Bialystok”. We wsi Andrychy utworzyli obóz przymusowej pracy, a szczuczynianie ginęli zarówno pod ścianami własnych domów, jak i w obozach śmierci. Z rejonu Szczuczyna wywożono ludzi również do działającego w latach 1941-1944 hitlerowskiego obozu jenieckiego (oflag 56 i stalag 373) w Boguszach. W obozie tym ginęli żołnierze rosyjscy, włoscy oraz polska ludność cywilna. W latach 1941-1942 Niemcy na ulicy Krzywej utworzyli getto, w którym przebywało około 2 tys. osób i większość z nich zginęła z rąk hitlerowców. Na 600 z nich, w lipcu 1941 roku, faszyści dokonali masowej egzekucji na cmentarzu żydowskim pod Skajami. Wiele osób wywieziono do obozu przejściowego w Prostkach.
W ruchu oporu na tym terenie dużą aktywność przejawiała Armia Krajowa, którą w III rejonie obwodu grajewskiego, dowodził wachmistrz Sawicki.
Tuż przed wyzwoleniem Szczuczyna, 12 stycznia 1945 roku, 12 bombowców rosyjskich zrzuciło na miasto 39 bomb, a jedenaście dni później, 23 stycznia 1945 roku, Szczuczyn został wyzwolony przez wojska 2. Frontu Białoruskiego. Wojna spowodowała zniszczenie miasta w 28%, a liczba ludności spadła o połowę.
Pomnik przyrody
Współczesna zabudowa Szczuczyna
Ołtarz główny
kościoła p.w. N.M.P.
w Szczuczynie
Zachowane stare budowle Szczuczyna, m.in. budynek murowany zbudowany ok. 1690 roku, znajdujący się przy Placu Tysiąclecia, barokowy kościół p.w. N.M.P. wraz z dekoracjami sztukatorskimi wnętrza wykonanymi przez Francesco Maino w 1708 roku, klasycystyczne budynki poczty, stajni i wozowni z ok. 1863 roku oraz inne zabytki, uczą szacunku dla ludzi tworzących przez wieki historię tego miasta.
© 2010 Copyright by Stanisław Orłowski – Szczuczyn
(Monografia Szczuczyna jest sprawdzona w Warszawie przez krytyka literacko - historycznego w roku 2010)
Prawa autorskie do niniejszego opracowania są zastrzeżone. Wszelkie kopiowanie, czy wykorzystywanie wymaga zgody autora.