Miasto leży nad rzekami Wissą i Księżanką, w zachodniej części powiatu grajewskiego w województwie podlaskim. Gmina Szczuczyn rozciąga się na terenie Niziny Północno-Podlaskiej w rejonie Wysoczyzny Kolneńskiej, tworząc część rolniczego obszaru „Zielonych Płuc Polski”. Przez miasto przebiega, ważny dla turystyki i gospodarki, szlak komunikacyjny Warszawa-Augustów.

Pierwotnie rejon zwany ziemią wiską był kolonizowany przez wojownicze ludy o nazwie Weyze. Dopiero wspólnie z Krzyżakami, Polacy zdołali uwolnić się od nich w końcu XIII wieku.

Na początku XV wieku w dolinie rzeki Wissa, osiedlił się ród Szczuków herbu Grabie, który przybył z północnego Mazowsza ze wsi Grabiów koło Nasielska. Inni osadnicy napływali z rejonów dzisiejszego Zakroczymia, Różana, Płocka czy Ciechanowa.

Przed rokiem 1426 książę mazowiecki Janusz I Starszy sprzedał ziemie po obu stronach rzeki Wissy Falisławowi i Marcinowi Szczukom. Na ziemiach Falisława powstała wieś Szczuki-Falisławy (Barany, a od 1956 roku ul. Sportowa). Na położonych w górę rzeki ziemiach jego brata Marcina, powstała wieś Szczuki-Marciny (dziś Skaje). Ród Szczuków wykupując dalsze ziemie, dawał początek innym wsiom, jak: Szczuki-Piotrowe (Jambrzyki) oraz Pawełki (dzielnica Szczuczyna) i Bęćkowo.

W 1437 roku Grzegorz z Gumowa sprzedał braciom Szczukom ziemię, na której założyli oni wieś Szczuki-Litwa (dziś Szczuczyn), a w roku 1466 Marcin Szczuka sprzedał książętom mazowieckim część dóbr wraz ze wsią Szczuki-Litwa. Książę Janusz II w 1483 roku oddał dobra i wieś Szczuki-Litwa pod zastaw za udzieloną pożyczkę w dzierżawę księdzu Adamowi Szczuce, który posiadał je do 1526 roku. Spadkobiercą księdza był jego bratanek, pisarz ziemski – Jan Szczuka, którego syn (też Jan) przeniósł się na Litwę. Następnie w 1651 roku miejscowość przeszła w ręce Jana Ławskiego, a potem jego syna Sebastiana.

W roku 1683 od Sebastiana Ławskiego kupił wieś Stanisław Antoni Szczuka (1654-1710). Przypuszcza się, że urodzony na Litwie nowy właściciel mógł pochodzić od Jana Szczuki (syna). Był zaufanym sekretarzem, najzdolniejszym doradcą i ulubieńcem króla Jana III Sobieskiego, a także czynnym dyplomatą za czasów króla Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego. Właściciel Szczuczyna, z tytułem podczaszego wiskiego, był posłem tej ziemi w latach 1683, 1687, 1697 i 1699 oraz dwukrotnym Marszałkiem Sejmu i pułkownikiem pospolitego ruszenia.

Stanisław Szczuka jako człowiek majętny, na pozyskanych terenach stworzył prywatne miasto. Powodem mogła być chęć pomnożenia dochodów, a jednocześnie zaspokojenie ambicji, gdyż w odległości 5 km na południe funkcjonowało królewskie miasto Wąsosz, a 15 km na wschód – prywatne miasto, Grajewo.

Nadworny architekt Stanisława Szczuki, Francuz de Fleniers, rozpoczął w 1689 roku rozbudowę Szczuczyna w stylu barokowym. W 1690 roku powstał pierwszy, drewniany ratusz z kopułą, który dominował nad 12 kramami ustawionymi w centrum rynku (dziś park miejski). Magnat Szczuka ubiegał się o prawa dla swojego miasta i 9 listopada 1692 roku nadano je mocą przywileju wystawionego w Żółkwi przez króla Jana III Sobieskiego.

Miastu przyznano herb, którym była ośmioramienna złota gwiazda wpisana w białe pole, a nadany mu przywilej lokacyjny podkreślał celowość jego rozbudowy na pograniczu polsko-pruskim i zezwalał na ufortyfikowanie miasta przez budowę kanałów, fos, grobli i wałów. Przywilej zachęcał również do osiedlania się kupców i różnych rzemieślników, gdyż zwalniał ich z podatków aż na 30 lat, a na zawsze uwalniał od ceł i myt na komorach, targach i jarmarkach. Lokacyjny przywilej Szczuczyna potwierdził także król August II oraz Stanisław August Poniatowski.

Po 1694 roku budowniczym miasta został Włoch Józef Fontana II, a główną i nadzorującą postęp robót postacią był jego rodak, wybitny warszawski architekt, Józef Piola. W tym okresie właściciel dóbr, Referendarz Koronny, a później i Podkanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, w wieku 41 lat zawarł małżeństwo z bogatą wybranką, Marią Anną z Potockich. Przez 15 lat małżeństwa doczekali się trzech synów i dwóch córek.

Najcenniejszą budowlą Szczuczyna, wpisaną do rejestru zabytków, jest barokowy kościół. Mieści się on w zespole budynków stanowiących początkowo klasztor zakonu o.o. Pijarów i kolegium, które zostały zbudowane za przekazane przez króla Jana III Sobieskiego 20 tys. zł. Na powstanie zespołu kościelno-klasztornego właściciel wyasygnował również własnych 60 tys. zł. Choć budowę całości ukończono dopiero w 1743 roku, to główne prace przy wznoszeniu samego kościoła, zakończono w 1704 roku.

Stanisław Szczuka swój pałac z XVII wieku poddał przebudowie w latach 1705-1709, ale został on spalony podczas wojny północnej w 1712 roku, a fragmenty ruin odsłonięto dopiero w latach 1956-1957 i 1977-1979. Na początku XVIII wieku Szczuczyn, jako ośrodek tętniący życiem, słynął nie tylko na Mazowszu i Podlasiu. Na doroczne jarmarki zjeżdżali kupcy z odległych stron. Dumą miasta było Kolegium Pijarskie z 1706 roku (rząd pruski zamknął je w 1805 roku) dla 300 uczniów, głównie synów włościan oraz drobnej szlachty. Jego chlubą było bezpłatne pobieranie nauki przez 150 uczniów, których edukację Stanisław Szczuka finansował dochodami z okolicznych wsi. To Kolegium ukończyli ludzie zasłużeni dla polskiej nauki, jak: Bronisław Trentowski, Teodor Waga, Antoni Waga, Jakub Waga, Jakub Falkowski, Wawrzyniec Wysocki i inni. Rektorem kolegium, w latach 1732-1736, był Stanisław Karol Konarski, brat założyciela Collegium Nobilium w Warszawie.

19 maja 1710 roku w Warszawie, w wieku 56 lat, zmarł na zapalenie płuc założyciel, fundator i właściciel Szczuczyna. Został pochowany w podziemiach szczuczyńskiego kościoła, obok zmarłych na odrę w 1702 roku pięcioletniego syna Augusta i w 1705 roku na ospę dwuletniej córki Marii. Właścicielami miasta po jego śmierci byli: Marcin Szczuka, W. Kątska, E. Potocki przez małżeństwo z Marianną Kątską, wnuczką podkanclerzego, Jan Potocki, generał Józef Łączyński od 1789 roku, Augustyn Łączyński od 1800 roku, Adam Kisielnicki od 1824 roku, Teodor Rzętkowski od 1874 roku, a w późniejszych latach Chojnowscy i Miłoskowie.

W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku i traktatu w Tylży, Szczuczyn znalazł się w granicach utworzonego Księstwa Warszawskiego, w tzw. Departamencie Białostockim Prus Nowowschodnich. W tym czasie posiadał bogatą zabudową, rozwinięty handel i rzemiosło. Według stanu z 1800 roku, tworzyło go 10 ulic, na których postawiono 270 drewnianych domów (w tym 2 kościoły, 1 budynek urzędowy i 1 dworski) oraz 3 młyny wodne, 27 browarów, cegielnię, 13 szynków i 4 gorzelnie. W mieście było 15 kupców i 178 rzemieślników. W budynkach popijarskich mieścił się urząd podatkowy i celny.

Nowy podział administracyjny z 1807 roku wyodrębnił powiat biebrzański z siedzibą w Szczuczynie. Miasto w 1807 roku posiadało 2 186 mieszkańców, sąd pokoju z wydziałem spornym, podprefekturę i Komorę Główną Pograniczną. Na rozwój miasta wpływała bliskość Warszawy, położenie przy trakcie Królewiec-Białystok i sąsiedztwo Prus, więc w 1810 roku w mieście było już 13 ulic i dwa zabudowane rynki.

W Szczuczynie istniał pierwszy w Polsce instytut dla głuchoniemych, założony przez Jakuba Falkowskiego, który w 1816 roku przeniesiono do Warszawy. W mieście działała też pierwsza w Polsce szkoła dla dziewcząt założona w 1722 roku przez sufragana chełmińskiego, ks. Seweryna Szczukę. Szkołę, mieszczącą się w dworku przy ul. Szpitalnej, prowadziły Siostry Miłosierdzia, sprowadzone na początku XVIII wieku. Dworek rozebrano w 1817 roku, a szkołę przeniesiono do Warszawy.

W roku 1820 miasto liczyło 2 500 mieszkańców oraz 236 domów, w tym 16 murowanych. W mieście dobrze prosperowało 11 gorzelni i prywatnych browarów, 7 karczm, młyn, 4 jatki, farbiarnia i wytwórnia dywanów. Szczuczyn w skali roku miał 9 jarmarków, trwających łącznie 15 dni. Dlatego oprócz podstawowego rzemiosła, swoje zakłady mieli: złotnicy, tkacze, siodlarze, rymarze, grzebieniarze, studniarze, rękawicznicy i stelmachowie.

W okresie powstania listopadowego, mieszkańcy Szczuczyna tworzyli grupy powstańcze, które 29 maja 1831 roku wzięły udział w zwycięskiej bitwie pod Rajgrodem.

Szczuczyn pozostał siedzibą powiatu biebrzańskiego do 1858 roku, a jego rozwój zahamował wielki pożar, który wybuchł 4 maja 1858 roku. Strawił on 186 domów, więc główne urzędy przeniesiono do sąsiednich miast.

W 1890 roku, na ogólną liczbę 213 budynków mieszkalnych, miasto posiadało aż 71 domów murowanych i pod tym względem znacznie wyprzedzało Grajewo, Radziłów i Rajgród. Podstawą dochodów dla rzemiosła i handlu stanowiła obsługa stacjonującego wojska – od 1878 do 1888 roku Dragonów, a od 1888 roku 4 pułku Kozaków Dońskich.

Ze względu na częste pożary powołano w 1882 roku Ochotniczą Straż Pożarną. Pierwszym naczelnikiem OSP został Roman Wilczyński.

Wykorzystując zamieszki rewolucyjne w Rosji, w 1905 roku mieszkańcy Szczuczyna wystąpili przeciwko zaborcy, ale represje po tych wydarzeniach spotkały wielu mieszczan, m.in. Konstantego Augustowskiego, Konstantego Czarneckiego, Leona Konarowskiego, Franciszka Lewkowskiego, Karola Zalca, Andrzeja Truszkowskiego, Jana Zyskowskiego i innych.

W 1910 roku 12 ulic oświetlono lampami naftowymi, powstały dwa zakłady litograficzne, drukarnia, rozpoczął pracę fotograf. Jeszcze przed I wojną światową powstały największe w rejonie zakłady przemysłowe. Były to: garbarnie Mejera, Bergstejna i Mordechaja Rozena oraz młyn z nowoczesnym kotłem parowym Konstantego Gromadzkiego. Szczuczyn podążał za postępem, więc nikt nie spodziewał się, że władze carskie postanowią zbudować dworzec kolejowy w Grajewie przy przeprowadzonej wcześniej linii kolejowej Brześć-Królewiec, co zwiastowało szybki rozwój i wzrost znaczenia tego miasta w regionie.

W czasie I wojny światowej (w lutym 1915 roku) toczyły się na terenie miasta zacięte walki, a przed opuszczeniem miasta carskie wojska zburzyły znaczną część zabudowy. Okupujący je następnie Niemcy, ze względu na zniszczoną infrastrukturę, w 1918 roku przenieśli siedzibę powiatu do Grajewa, pozostawiając jednak nazwę powiatu – szczuczyński. Na wieść o zakończeniu działań wojennych w listopadzie 1918 roku, mieszkańcy Szczuczyna rozbroili Niemców, a po środku rynku posadzili 4 „klony wolności”, z których jeden rośnie do dzisiaj na miejskim skwerze.

Choć w niepodległej Polsce powiat szczuczyński reaktywowano Ustawą z 14 sierpnia 1919 roku, to siedzibą władz nadal było Grajewo, choć stosowano nazwę „Powiat szczuczyński z siedzibą w Grajewie" aż do 1948 roku.

O mieście donosił miesięcznik „Życie Gospodarcze” z 1928 roku, organ Polskiej Ligi Gospodarczej, poświęcony sprawom polityki gospodarczej, przemysłu, handlu, rolnictwa i finansów: „…Szczuczyn obejmuje obszar 33 ha, ludności posiada 5 181, w wtem rz. katolików 2 219, Żydów 2 877, Rosjan 15, Niemców 70. W latach 1797-1809 Szczuczyn był miastem kameralnem regencji białostockiej, a od roku 1867 miastem powiatowym. (…) Pierwsze lata pracy Rady Miejskiej obejmowały troskę o aprowizację ludności, walkę z bezrobociem i doprowadzenia miasta do porządku pod względem zdrowotności i wyglądu zewnętrznego.

Przebrukowano ulice na przestrzeni 14 000 m kw. Ogrodzono ogród miejski, urządzono chodniki wokoło rynku, zasadzono drzewa przy ulicach, urządzono i ogrodzono targowicę, wykończono budowę elektrowni miejskiej, pobudowano dom dla Urzędu Celnego, nabyto dom murowany, piętrowy wraz placem pod szkoły powszechne, wykończono budynek szkolny wraz z zabudowaniami gospodarczymi i rozpoczęto budowę domu dla kierownika szkoły, pobudowano chłodnię przy rzeźni miejskiej, przebudowano remizę straży ogniowej, teatr miejski, zbudowano betonowy most dług. 6 m. Miasto posiada własną elektrownię produkującą 25 000 kW prądu świetlnego. W Szczuczynie istnieje Kółko Rolnicze, Spółdzielnia Mleczarska, Straż Pożarna Ochotnicza, Koło Strzelca, Stowarzyszenie Młodzieży, Komitet Opieki Społecznej oraz kilka innych organizacji społecznych i gospodarczych. Miasto nie posiada większych fabryk, funkcjonują 3 młyny parowe oraz 1 wiatrak, fabryka mydła, zakłady stolarskie i ślusarskie, 4 garbarnie i kilka drobnych zakładów przemysłowych. Burmistrzem jest p. Stefan Majewski…”

Czasopismo „Przebój” wydawnictwa Warszawa w 1931 roku donosiło, że Stefan Majewski nadal sprawuje urząd burmistrza nieprzerwanie od 1927 roku, a przy ul. Szczuki 1 w 1926 roku zbudowano siedmioklasową Szkołę Powszechną im. Marszałka J. Piłsudskiego.

Działania podczas II wojny światowej i przechodzące fronty walk spowodowały dalsze straty. Już nocą z 6 na 7 września 1939 roku wojska niemieckie zajęły Szczuczyn. Spalono część drewnianych zabudowań i zniszczono urządzenia przemysłowe, a ratującą się ucieczką ludność ścigano i zabijano. Wojsko niemieckie wycofało się 21 września 1939 roku za granicę ustaloną z kolejnym agresorem, Związkiem Radzieckim. Powiat szczuczyński włączono do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Łuny pożarów znów zawisły nad miastem, kiedy 22 czerwca 1941 roku hitlerowcy dokonali agresji na ZSRR. Miesiąc później faszyści włączyli Szczuczyn do okręgu białostockiego „Bezirk Bialystok”. We wsi Andrychy utworzyli obóz przymusowej pracy, a szczuczynianie ginęli zarówno pod ścianami własnych domów, jak i w obozach śmierci. Z rejonu Szczuczyna wywożono ludzi również do działającego w latach 1941-1944 hitlerowskiego obozu jenieckiego (oflag 56 i stalag 373) w Boguszach. W obozie tym ginęli żołnierze rosyjscy, włoscy oraz polska ludność cywilna. W latach 1941-1942 Niemcy na ulicy Krzywej utworzyli getto, w którym przebywało około 2 tys. osób i większość z nich zginęła z rąk hitlerowców. Na 600 z nich, w lipcu 1941 roku, faszyści dokonali masowej egzekucji na cmentarzu żydowskim pod Skajami. Wiele osób wywieziono do obozu przejściowego w Prostkach.

W ruchu oporu na tym terenie dużą aktywność przejawiała Armia Krajowa, którą w III rejonie obwodu grajewskiego, dowodził wachmistrz Sawicki.

Tuż przed wyzwoleniem Szczuczyna, 12 stycznia 1945 roku, 12 bombowców rosyjskich zrzuciło na miasto 39 bomb, a jedenaście dni później, 23 stycznia 1945 roku, Szczuczyn został wyzwolony przez wojska 2. Frontu Białoruskiego. Wojna spowodowała zniszczenie miasta w 28%, a liczba ludności spadła o połowę.

Praca pierwszego powojennego burmistrza Józefa Marcinkiewicza i kolejnych włodarzy nie była łatwa. Jednak, wraz z odbudowującą się z ruin ojczyzną, Szczuczyn przeżywał kolejne odrodzenie. Powstawały nowe lub były reaktywowane przedwojenne instytucje, zakłady pracy, ośrodki kulturalne, jak np. szpital, Ochotnicza Straż Pożarna, Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” (od 1945 roku), elektrownia, radiowęzeł (1945), Klub Sportowy „Wissa” (1945), biblioteka, szkoły i wiele innych.

Aktualnie w Szczuczynie funkcjonuje: rozbudowany Zespół Szkół, Publiczne Gimnazjum, Zespół Szkolno-Przedszkolny, Zespół Opieki Leczniczej, Bank Spółdzielczy, Ośrodek Zdrowia, Spółdzielnia Inwalidów, Zakład PPHU „Victoria”, Miejski Dom Kultury, Bank PKO, Muzeum Pożarnictwa i inne.

O dziejach Szczuczyna napisano szereg prac, wydano też wiele książek, m.in. „Stanisław Antoni Szczuka – jego działalność w ziemi wiskiej 1682-1710” – Ireny Grochowskiej czy „Dwa Szczuczyny” – pod redakcją Michała Gnatowskiego. Prof. Bohdan Winiarski, były sędzia i prezes Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, w swojej książce „Nad Pissą, Wissą i Narwią” również wspomina spędzone w tym mieście lata młodości i przyjaciół, m.in. lekarza Stanisława Huzarskiego, członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, doktora Karola Pieńkowskiego i szczuczyńskich sędziów.

Zachowane stare budowle Szczuczyna, m.in. budynek murowany zbudowany ok. 1690 roku, znajdujący się przy Placu Tysiąclecia, barokowy kościół p.w. N.M.P. wraz z dekoracjami sztukatorskimi wnętrza wykonanymi przez Francesco Maino w 1708 roku, klasycystyczne budynki poczty, stajni i wozowni z ok. 1863 roku oraz inne zabytki, uczą szacunku dla ludzi tworzących przez wieki historię tego miasta.

 

© 2010 Copyright by Stanisław Orłowski – Szczuczyn

(Monografia Szczuczyna jest sprawdzona w Warszawie przez krytyka literacko - historycznego w roku 2010)

---

Prawa autorskie do niniejszego opracowania są zastrzeżone. Wszelkie kopiowanie, czy wykorzystywanie wymaga zgody autora.